اختلال توجه

قبل از  تعریف و پرداختن به اختلال توجه، عملکرد توجه را تعریف می کنیم. همچنین انواع توجه و اختلالات آنها را بررسی می کنیم.

تعریف توجه یا Attention

توجه یکی از مهم‌ترین عملکردهای شناختی مغز است. این عملکرد به ما کمک می‌کند اطلاعات را دریافت، پردازش و بر روی آن‌ها تمرکز بکنیم. توجه در زندگی روزمره نقش مهمی دارد. اختلال در این عملکرد می‌تواند مشکلاتی در یادگیری، تعاملات اجتماعی و انجام کارهای روزمره ایجاد بکند.

انواع توجه

توجه به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. هرکدام از این تقسیمات مسئول پردازش نوع خاصی از اطلاعات هستند.

توجه پایدار (Sustained Attention)

• توانایی توجه پایداذ

حفظ تمرکز بر یک فعالیت برای مدت طولانی بدون حواس‌پرتی است. مثلا گوش دادن به درس معلم در طول یک کلاس ۴۵ دقیقه‌ای نمونه ای از عملکرد درست آن است.

• اختلالات توجه پایدار

کودکان دارای اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) معمولاً در حفظ توجه پایدار مشکل دارند.

توجه انتخابی (Selective Attention)

• توانایی توجه انتخابی

 تمرکز بر روی یک محرک خاص و نادیده گرفتن محرک‌های مزاحم از تواناییهای توجه پایدار است. مثلا تمرکز روی صدای معلم در یک کلاس شلوغ و نادیده گرفتن سر و صدای همکلاسی‌ها ناشی از عملکرد درست توجه انتخابی است.

• اختلالات توجه انتخابی

کودکان با اختلال پردازش شنیداری (APD) ممکن است در فیلتر کردن صداهای غیرضروری مشکل داشته باشند.

توجه متناوب (Alternating Attention)

• توانایی توجه متناوب

 تغییر تمرکز از یک کار به کار دیگر به‌صورت سریع و مؤثر، نتیجه عملکرد درست توجه متناوب است. مثلاَ دانش‌آموزی که بین یادداشت ‌برداری و گوش دادن به معلم تغییر توجه می‌دهد.

• اختلالات مرتبط

کودکان دارای ADHD یا مشکلات اجرایی مغز ممکن است در جابه‌جایی بین وظایف دچار مشکل بشوند.

توجه تقسیم‌شده (Divided Attention)

• توانایی توجه تقسیم شده

 انجام دو یا چند کار به طور هم‌زمان نشانه عملکرد درست توجه تقسیم شده است. مثلاَ رانندگی و هم‌زمان گوش دادن به موسیقی یا انجام تکالیف درسی در حالی که تلویزیون روشن است.

• اختلالات مرتبط

توجه تقسیم شده در کودکان دارای اختلالات یادگیری (LD) و ADHD ممکن است ضعیف باشد.

توجه غیرارادی (Involuntary Attention)

• توانایی توجه غیرارادی

توجه ما بدون قصد و اراده به یک محرک قوی نشانه توانایی توجه غیرارادی است. به عنوان نمونه شنیدن صدای بلند ناگهانی یا دیدن یک نور شدید.

• اختلالات توجه غیرارادی

افراد دارای حساسیت بیش از حد حسی (Sensory Processing Disorder – SPD) ممکن است بیش از حد به محرک‌های محیطی واکنش نشان بدهند.

اختلال توجه

در اینجا اختلال توجه در کودکان، انواع آن، علائم آن و راهکارهای کاردرمانی ذهنی آن را بیان می‌کنیم.

اختلال توجه چیست؟

اختلال توجه در کودکان یک مشکل عصبی رشدی است. این اختلال  بر توانایی کودک در تمرکز، حفظ توجه، تنظیم هیجانات و کنترل تکانه‌ها تأثیر می‌گذارد. این اختلال می‌تواند بر عملکرد تحصیلی، مهارت‌های اجتماعی و رفتارهای روزمره کودک تأثیر منفی بگذارد.

انواع اختلال توجه در کودکان

اختلال توجه در کودکان، به دسته‌های مختلفی تقسیم می شود. که در زیر لیست می‌شوند.

اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی

اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، رایج‌ترین شکل اختلال توجه در کودکان است. این اختلال خود به سه نوع تقسیم می‌شود.

• نوع بی‌توجه Inattentive

در این نوع از اختلال، کودک بیشتر دچار حواس‌پرتی و کمبود تمرکز است. اما الزماَ بیش‌فعال نیست.

• نوع بیش‌فعال تکانشی Hyperactive/Impulsive

در این نوع از اختلال، کودک رفتارهای بیش‌فعال و تکانشی دارد. اما مشکل اصلی او بی‌توجهی نیست.

• نوع ترکیبی یا Combined

در این اختلال، کودک هم مشکل توجه دارد و هم بیش‌فعال و تکانشی است.

ویژگی‌ها اختلال نقص توجه و بیش فعالی

• مشکل در حفظ تمرکز برای مدت طولانی
• حواس‌پرتی مداوم
• رفتارهای تکانشی و بیش‌فعالی در برخی کودکان

اختلال نقص توجه بدون بیش‌فعالی (Attention Deficit Disorder)

کودکان مبیلا به این نوع اختلال، بیش‌فعال نیستند. اما تمرکز ضعیفی دارند. اغلب در کارهای مدرسه، پیگیری دستورات و سازماندهی دچار مشکل می‌شوند.

اختلال پردازش توجه (Attention Processing Disorder)

در این اختلال کودک می‌تواند به‌طور کلی توجه داشته باشد. اما در پردازش اطلاعات شنیداری یا دیداری مشکل دارد. به عنوان مثال، درک دستورات طولانی برای او دشوار است.

اختلال پردازش شنیداری (APD – Auditory Processing Disorder)

ویژگی‌ها اختلال پردازش شنیداری

• مشکل در درک و پردازش صداها، مخصوصاَ در محیط‌های شلوغ
• دشواری در دنبال کردن دستورات شفاهی و طولانی

اختلال یادگیری (LD – Learning Disorders)

ویژگی‌ها اختلال یادگیری

• مشکل در توجه به مطالب درسی
• مشکل در خواندن، نوشتن و محاسبات ریاضی

اختلالات اضطرابی و افسردگی

ویژگی‌ها اختلال اضطراب و افسردگی

• کودکان مضطرب یا افسرده ممکن است دچار مشکلات تمرکز بشوند.
• افکار نگران‌کننده ممکن است مانع از حفظ توجه در مدرسه بشوند.

علائم اختلال توجه در کودکان

 علائم کلی اختلال توجه (مشترک در انواع ADHD و ADD):

• در تمرکز روی یک فعالیت برای مدت طولانی مشکل دارند. مثلاَ کودک هنگام انجام تکالیف به ‌سرعت خسته می‌شود.
• دارای حواس‌پرتی مداوم هستند. مثلاً با کوچک‌ترین صدا یا حرکت در محیط تمرکز خود را از دست می‌دهد.
• فراموشکاری و مشکل در پیگیری دستورات دارند. مثلاً وسایل خود را جا می‌گذارد. وظایف مدرسه را فراموش می‌کند.
• دارای مشکل در سازماندهی کارها هستند. مثلاً نمی‌تواند برنامه‌ریزی بکند.  همچنین نمی توانند چه کاری را اول انجام بدهند.
• اجتناب از کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارند. مانند خواندن کتاب یا انجام تکالیف طولانی.

 علائم بیش‌فعالی و تکانشگری (در ADHD نوع بیش‌فعال-تکانشی و ترکیبی)

• دارای بی‌قراری مداوم و حرکت بیش از حد هستند. مثلاَ مدام روی صندلی تکان می‌خورد.
• بین فعالیت‌ها بدون تکمیل آن‌ها پرش دارند. مثلاً یک بازی را شروع کرده و سریع به سراغ بازی دیگر می‌رود.
• صحبت دیگران را قطع می کنند. همچنین رعایت نوبت را انجام نمی دهند. مثلاَ وسط صحبت بزرگ‌ترها می‌پرد.
• بدون فکر کردن به پیامدها یک کار را انچجام می دهند. مثلاَ در خیابان ناگهان می‌دود.

راهکارهای کاردرمانی ذهنی برای اختلال توجه در کودکان

کاردرمانی ذهنی یکی از بهترین روش‌ها برای بهبود تمرکز و تنظیم توجه در کودکان است. همچنین برای افزایش تمرکز، قدرت درک  و حل مسائل، ایحاد توانایی تجزیه و تحلیل و مواردی از این قبیل، کاردرمانی ذهنی و شناختی انجام می شود. این روش با در نظر داشتن رشد طبیعی مغز کودک، سعی می کند که مفاهیم شاختی برای تقویت مغز و مهارت های لازم را به او بیاموزد. در ادامه راهکارهای مؤثر کاردرمانی ذهنی و شناختی برای این کودکان آورده شده است.

اقداماتی که در کاردرمانی ذهنی و شناختی کودکان انجام می شود

• آموزش مفاهیم پایه
• تقویت و پرورش حافظه
• آموزش توانایی های خودیاری مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و …
• افزایش توجه و تفکر انتزاعی
• آموزش نکات لازم برای مراقبت از خود مانند مسواک زدن، استفاده از سرویس بهداشتی و …
• طریقه برقراری ارتباط صحیح با دیگران و اجتماع

کودک پس از طی دوره درمان قادر خواهد بود که خوب و بد یک ارتباط دوطرفه را درک بکند.

کودکان در رده های سنی مختلف، برای کاردرمانی ذهنی می توانند، مراجعه بکنند. اما از آن جا که در سن کودکی نمی توان با آن ها به صورت شفاف و واضح در مورد پاره ای از مسائل صحبت بکنیم. بنابراین نیاز است از یک سری تکنیک های خاص استفاده بشود.

تمرینات تقویت توجه و تمرکز

 بازی‌های تمرکزی

• بازی پیدا کردن تفاوت‌ها بین دو تصویر
• بازی حافظه، برای تقویت کردن دقت
• پازل و ماز، برای افزایش مهارت توجه

 تمرینات شنیداری

• بازی گوش کن و انجام بده

والدین یک دستور ساده می‌دهند. کودک باید آن را انجام بدهد. سپس تعداد دستورات افزایش می‌یابد.

• پخش صداهای مختلف و حدس زدن آن‌ها برای بهبود پردازش شنیداری

 تمرینات دیداری

• استفاده از کارت‌های فلش‌کارت و بازی‌های تطبیق رنگ و شکل
• دنبال کردن الگوهای حرکتی و تمرین تعقیب چشمی

استفاده از روش‌های سازماندهی و مدیریت زمان(executive function )

 جدول برنامه‌ریزی

• چک‌لیست روزانه برای کارهای مدرسه و وظایف شخصی تهیه بکنید.
• از تایمر برای مشخص کردن زمان انجام فعالیت‌ها استفاده بکنید.

 تکنیک تقسیم وظایف

• تکالیف یا کارهای دشوار به بخش‌های کوچک‌تر شکسته، زمان‌های استراحت مشخص بشود.

 کاهش عوامل حواس‌پرتی

• از محیط آرام و بدون صدا هنگام مطالعه استفاده بکنید.
• میز مطالعه در جایی بدون تلویزیون یا وسایل بازی قرار بدهید.

تمرینات جسمی برای بهبود تنظیم توجه

در این مرحله تعدادی از تمرینات جسمی، برای بهبود تنظیم توجه آورده شده است.

 کاردرمانی حسی-حرکتی

• فعالیت‌های پروپریوسپتیو (حس عمقی) مثل دویدن، پریدن، فشرده‌سازی مفاصل برای افزایش آگاهی بدنی و کاهش بیش‌فعالی را انجام بدهید.
• تمرینات تعادلی برای آرام‌سازی سیستم عصبی انجام بشود.

 تکنیک‌های ماساژ عمیق و  آرام‌سازی:

• تمرینات تنفسی

نفس عمیق بکشید. نفس را تا 10 شماره نگه بدارید.

• فشار عمقی

از تمرینات و ماساژهای عمقی  برای کاهش بی‌قراری استفاده بکنید.

روش‌های اصلاح رفتار و تقویت انگیزه کودک (آموزش و مشاوره به خانواده)

 سیستم پاداش و تشویق

• از جدول ستاره‌ای برای تشویق تمرکز و انجام کارهای خواسته‌شده استفاده بشود.
• پاداش‌های کوچک مثل برچسب یا زمان بازی بعد از انجام موفقیت‌آمیز فعالیت‌ها داده بشود.

 تکنیک‌های افزایش انگیزه

• تکالیف با علایق کودک، مانند یادگیری ریاضی با بازی لگو، مرتبط بشود.
• روش یادگیری فعال باشد. به عنوان مثال ابزارهای فیزیکی مانند مکعب‌های شمارشی در درس‌ها استفاده بشود.

استفاده از تکنیک‌های ذهن‌آگاهی (Mindfulness)

• آگاه سازی کودکانه

تمرکز بر تنفس و احساسات و شناخت احساسات خود، آموزش داده بشود.

• تمرینات  خودکنترلی برای کودکان

خودکنترلی را بهبود بدهید. اضطراب را کاهش بدهید.

• تمرین “توجه به محیط”

کودک باید 5 چیز را که می‌بیند، 4 چیز را که می‌شنود، 3 چیز را که لمس می‌کند، ۲ چیز را که می‌بوید و ۱ چیزی که می‌چشد نام ببرد.

نتیجه‌گیری

اختلال توجه در کودکان می‌تواند تأثیر منفی زیادی بر یادگیری، رفتار و زندگی اجتماعی آن‌ها داشته باشد. با استفاده از روش‌های کاردرمانی ذهنی، این کودکان می توانند تمرکز، دقت و خودکنترلی بهتری داشته باشند.

 نکته مهم

هر کودک شرایط خاص خود را دارد. برای بهترین نتیجه، توصیه می‌شود از متخصص کاردرمانی ذهنی، کمک گرفته بشود. با این کار برنامه‌ای شخصی‌سازی‌شده برای او طراحی می شود.

راهکارهای کاردرمانی ذهنی برای بهبود توجه

تمرینات افزایش توجه پایدار

• بازی‌های تمرکزی

حل پازل، بازی‌های حافظه‌ای و دنبال کردن یک الگو

• تمرینات شنیداری

تکرار جملات شنیده‌شده یا تشخیص صداهای مختلف

تمرینات تقویت توجه انتخابی

• گوش دادن به صداهای ضبط‌شده و حذف صداهای اضافی
• یادگیری در محیط‌های شلوغ برای تمرین فیلتر کردن اطلاعات غیرضروری

تمرینات تقویت توجه متناوب و تقسیم‌شده

• انجام چند فعالیت هم‌زمان به‌صورت کنترل‌شده (مثلاَ همزمان رنگ‌آمیزی و گوش دادن به داستان)
• تمرینات جابه‌جایی وظایف (مثلاَ تغییر بین خواندن و نوشتن)

تکنیک‌های مدیریت محیط برای کاهش حواس‌پرتی

• ایجاد محیط آرام و کم‌تحریک برای مطالعه
• استفاده از تایمر و برنامه‌ریزی زمانی برای انجام کارها

تکنیک‌های حسی حرکتی و درکی حرکتی  برای بهبود توجه

استفاده از تمرینات حسی حرکتی و شناخت بدن خود و طرحواره های بدنی و افزایش درک حرکت و برنامه ریزی حرکتی می‌تواند به بهبود توجه کمک بکند.

سوال های متدوال درباره اختلال توجه

تشخیص اینکه کودک شما صرفاَ پر جنب‌ و جوش و شلوغ است یا بیش‌فعالی (ADHD) دارد، نیازمند بررسی دقیق رفتارهای او در موقعیت‌های مختلف است.

در اینجا تفاوت‌های کلیدی بین یک کودک شلوغ و یک کودک دارای اختلال بیش‌فعالی را توضیح می‌دهم. با این کار بهتر می توانید وضعیت فرزندتان را ارزیابی بکنید.

تفاوت کودک شلوغ و کودک بیش‌فعال (ADHD)

ویژگیها	کودک شلوغ و پر انرژی	کودک بیش فعال یا ADHD
میزان انرژی	زیاد اما قابل کنترل	بسیار زیاد و بعضاَ غیر قابل کنترل
تمرکز	هنگام علاقه مندی می تواند تمرکز بکند	حتی روی کارهای مورد علاقه مشکل دارد
کنترل رفتار	قوانین را می تواند رعایت بکند	نمی تواند قوانین را رعایت بکند
صبر و تحمل	می تواند منتظر بماند	نمی تواند صبر بکند و وسط حرف دیگران می پرد
حواس پرتی	گاهی حواس پرت می شود ولی دوباره می تواند متمرکز بشود.	حواسپرتی شدید و دایمی دارد
تحمل یکجا نشستن	در مواقع ضروری می نشیند	در مواقع ضروری نمی نشیند
تمانشگری(عمل بدون فکر)	کمتر، رفتارها اغلب کنترل شده است	زیاد، بدون فکر عمل می کند.
خستگی پذیر	بعد از بازی زیاد خسته می شود	به نظر می رسد هیچ وقت خسته نمی شود

علائم ADHD در کودکان

اگر فرزند شما ۶ ماه یا بیشتر دارای این علائم باشد و این رفتارها در مدرسه، خانه و موقعیت‌های اجتماعی مشکل ایجاد کند، ممکن است ADHD داشته باشد.

علائم کم‌توجهی (ADHD نوع بی‌توجه – ADD)

•  به جزئیات دقت نمی‌کند. اشتباهات زیادی در درس‌ها دارد.
• به سختی می‌تواند روی کارها تمرکز کند.
• وقتی مستقیماَ با او صحبت می‌شود، به نظر می‌رسد گوش نمی‌دهد.
• دستورالعمل‌ها را دنبال نمی‌کند. کارهایش را نیمه‌کاره رها می‌کند.
• در سازماندهی کارهایش مشکل دارد.
• وسایلش را زیاد گم می‌کند (مداد، کتاب، اسباب‌بازی).
• به‌راحتی با کوچک‌ترین محرک‌ها حواسش پرت می‌شود.
• فراموشکار است. کارهای روزمره را انجام نمی‌دهد.

علائم بیش‌فعالی و تکانشگری (ADHD نوع بیش‌فعال-تکانشی)

•  دائماَ در حال حرکت است. حتی در موقعیت‌هایی که باید آرام باشد.
• نمی‌تواند آرام بنشیند و دائماَ تکان می‌خورد.
• بیش از حد صحبت می‌کند.
• وسط حرف دیگران می‌پرد. اجازه نمی‌دهد دیگران صحبتشان را تمام بکنند.
• در رعایت نوبت مشکل دارد.
• صبر نمی کند و کارها را سریع و بدون فکر انجام می‌دهد.
• به نظر می‌رسد همیشه عجله دارد.

 ADHD نوع ترکیبی

• هم علائم کم‌توجهی و هم علائم بیش‌فعالی را با هم دارد.

چه زمانی به متخصص مراجعه کنیم؟

اگر رفتارهای کودک شما دارای ویژگی های زیر باشد.

• در چندین محیط (مثلاَ خانه، مدرسه و مهمانی) مشکل ایجاد می‌کند.
• بیش از ۶ ماه ادامه داشته و شدیدتر از سایر همسالانش است.
• بر عملکرد تحصیلی و اجتماعی او تأثیر گذاشته است (مثل افت نمرات، نداشتن دوست، مشکل در کلاس درس).

بهتر است برای ارزیابی دقیق‌تری، با روان‌شناس کودک، متخصص رشد یا کاردرمانگر ذهنی مشورت بکنید.

 اگر کودک شلوغ است ولی ADHD ندارد، چه کنیم؟

اگر فرزند شما فقط پرانرژی و شلوغ است، اما نشانه‌های ADHD را ندارد، این روش‌ها می‌تواند به شما کمک کند.

• برنامه منظم روزانه داشته باشید (زمان مشخص برای بازی، استراحت و درس).
• او را به فعالیت‌های بدنی هدایت کنید (ورزش، بازی‌های پرتحرک).

•  تمرینات آرام‌سازی و توجه مثل یوگا و تمرینات تنفسی را با او انجام بدهید.

• بازی‌های تمرکزی مانند پازل، رنگ‌آمیزی، شطرنج و بازی‌های حافظه‌ای انجام بدهید.

نتیجه‌گیری

توجه یک مهارت شناختی پیچیده است. این مهارت انواع مختلفی دارد. توجه پایدار، انتخابی، متناوب و تقسیم‌شده از جمه این انواع است. اختلالات مرتبط با توجه مانند ADHD، اختلال پردازش شنیداری (APD) و اختلالات یادگیری (LD) می‌توانند تأثیر زیادی بر عملکرد تحصیلی و زندگی کودک داشته باشند.

 با استفاده از تکنیک‌های کاردرمانی ذهنی، بازی‌های تمرکزی، مدیریت محیط و تمرینات شناختی، می‌توان به کودکان کمک کرد تا مهارت‌های توجه خود را تقویت کنند. اگر مشکلات توجه کودک شدید باشد، آنگاه مشورت با متخصص کاردرمانی ذهنی، توصیه می‌شود.